Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος (Β, 35)

Αρχαίο Κείμενο

[35]  Οἱ μὲν πολλοὶ τῶν ἐνθάδε ἤδη εἰρηκότων ἐπαινοῦσι τὸν προσθέντα τῷ νόμῳ τὸν λόγον τόνδε, ὡς καλὸν ἐπὶ τοῖς ἐκ τῶν πολέμων θαπτομένοις ἀγορεύεσθαι αὐτόν. ἐμοὶ δὲ ἀρκοῦν ἂν ἐδόκει εἶναι ἀνδρῶν ἀγαθῶν ἔργῳ γενομένων ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι τὰς τιμάς, οἷα καὶ νῦν περὶ τὸν τάφον τόνδε δημοσίᾳ παρασκευασθέντα ὁρᾶτε, καὶ μὴ ἐν ἑνὶ ἀνδρὶ πολλῶν ἀρετὰς κινδυνεύεσθαι εὖ τε καὶ χεῖρον εἰπόντι πιστευθῆναι. χαλεπὸν γὰρ τὸ μετρίως εἰπεῖν ἐν ᾧ μόλις καὶ ἡ δόκησις τῆς ἀληθείας βεβαιοῦται. ὅ τε γὰρ ξυνειδὼς καὶ εὔνους ἀκροατὴς τάχ' ἄν τι ἐνδεεστέρως πρὸς ἃ βούλεταί τε καὶ ἐπίσταται νομίσειε δηλοῦσθαι, ὅ τε ἄπειρος ἔστιν ἃ καὶ πλεονάζεσθαι, διὰ φθόνον, εἴ τι ὑπὲρ τὴν αὑτοῦ φύσιν ἀκούοι. μέχρι γὰρ τοῦδε ἀνεκτοὶ οἱ ἔπαινοί εἰσι περὶ ἑτέρων λεγόμενοι, ἐς ὅσον ἂν καὶ αὐτὸς ἕκαστος οἴηται ἱκανὸς εἶναι δρᾶσαί τι ὧν ἤκουσεν· τῷ δὲ ὑπερβάλλοντι αὐτῶν φθονοῦντες ἤδη καὶ ἀπιστοῦσιν. ἐπειδὴ δὲ τοῖς πάλαι οὕτως ἐδοκιμάσθη ταῦτα καλῶς ἔχειν, χρὴ καὶ ἐμὲ ἑπόμενον τῷ νόμῳ πειρᾶσθαι ὑμῶν τῆς ἑκάστου βουλήσεώς τε καὶ δόξης τυχεῖν ὡς ἐπὶ πλεῖστον.

Μετάφραση από τον Ελευθέριο Βενιζελο

«Οι περισσότεροι που ωμίλησαν μέχρι τούδε από την θέσιν αυτήν επήνεσαν τον νομοθέτην, ο οποίος εις το έθιμον της δημοσία δαπάνη κηδείας επρόσθεσε την απαγγελίαν του επιταφίου λόγου, διότι έκρινεν ότι αρμόζει τοιαύτη ν' απονέμεται, τιμή κατά την ταφήν των νεκρών του πολέμου. Αλλ' εγώ θα ενόμιζα αρκετόν προς άνδρας, οι οποίοι δι' έργων εδείχθησαν γενναίοι, να εκδηλούνται και αι τιμαί δι' έργων, οποία είναι όσα βλέπετε παρομαρτούντα εις την υπό της πόλεως παρασκευασθείσαν επιτάφιον αυτήν τελετήν, και να μη εξαρτάται η υστεροφημία πολλών ανδρών από την ευγλωττίαν ή έλλειψιν ευγλωττίας του ρήτορος. Διότι δύσκολον είναι να ομιλήση κανείς με το προσήκον μέτρον εις περιστάσεις, κατά τας οποίας και αυτή η ακριβής παράστασις της αληθείας δυσκόλως γίνεται πιστευτή. Καθόσον και ο γνωρίζων εξ' ιδίας αντιλήψεως τα γεγονότα και ευνοϊκώς διατεθειμένος ακροατής, είναι πιθανόν να θεωρήση ότι οι λόγοι του ρήτορος είναι υποδεέστεροι της ιδικής του γνώσεως και ευνοίας, και ο μη επαρκώς γνωρίζων τα πράγματα, οσάκις ακούει κάτι τι που υπερβαίνει τας ιδικάς του δυνάμεις, είναι πιθανόν ένεκα φθόνου να πιστεύση ότι πρόκειται περί υποβολών. Διότι οι έπαινοι που λέγονται δι' άλλους επί τοσούτον μόνον είναι ανεκτοί, εφόσον έκαστος νομίζει ότι και ο ίδιος είναι ικανός να κατορθώση όμοια ή ανάλογα των επαινουμένων. Ό,τι δήποτε υπερβαίνει τούτο, προκαλεί αμέσως τον φθόνον και την δυσπιστίαν. Επειδή, εν τούτοις, οι πρόγονοί μας επεδοκίμασαν την συνήθειαν αυτήν ως καλώς έχουσαν, οφείλω και εγώ, συμμορφούμενος με τον νόμον, να δοκιμάσω να ανταποκριθώ όσον το δυνατόν περισσότερον προς την επιθυμίαν και τας πεποιθήσεις του καθενός από τους ακροατάς μου.

Σχόλια 

Ο Περικλής αποτελεί την τέλεια έκφραση του ιδανικού ρήτορα.

Προοίμιο:

Ø Όπως όλοι οι ρήτορες έτσι και ο Περικλής ακολουθεί μια τυποποιημένη μορφή στο προοίμιο του λόγου του.

Ø Αναφέρεται στην καθιέρωση των επιταφίων λόγων επιδοκιμάζοντάς την.

Ø Τονίζει τις δυσκολίες που αντιμετωπίζει (με αντικειμενικό στόχο να εξασφαλίσει την επιείκια των ακροατών captatio benevolentiae).

Ø Θεωρεί δεδομένη την αδυναμία του να ανταποκριθεί στο μέγεθος των κατορθωμάτων των νεκρών (τέχνασμα της ρητοροτεχνικής του προοιμίου).

Ø Τονίζει όμως ότι θα προσπαθήσει να φανεί άξιος των περιστάσεων.

Ø Ο τόνος μεγαλοπρεπής, συμβάλλει στην ψυχική ανάταση των ακροατών.

¨     Oι μέν πολλοί… : Άγνωστο ποιοι ήταν οι ομιλητές στον Κεραμεικό.

Σωζόμενοι Επιτάφιοι :

Περικλή: 431 ( Κεραμεικός )

Γοργία: Για τους νεκρούς του Πελ/κού πολέμου (σώζονται αποσπάσματα ) - Προτρέπει σε συμφιλίωση. 

Λυσία: 392 – για τους νεκρούς Αθηναίους, που έπεσαν στο Λέχαιο της Κορινθίας. 

Πλάτωνα: 362 στο διάλογο «Μενέξενος»= ειρωνικός Επιτάφιος για τους νεκρούς που έπεσαν πριν από την Ανταλκίδειο ειρήνη. 

Δημοσθένη: 338 για τους Αθηναίους (μάχη της Χαιρώνειας – Κεραμεικός). 

Υπερείδη: 322 (Λαμιακός πόλεμος – Κεραμεικός).

τον προθέντα…: Σόλωνας ή κατ’ άλλους η εκκλησία του δήμου με πρόταση του Θεμιστοκλή κατά τους Περσικούς.

ὡς καλὸν ἐπὶ τοῖς ἐκ τῶν πολέμων θαπτομένοις ἀγορεύεσθαι

αὐτόν.: Επιφυλακτικότητα του ρήτορα για την αξία του λόγου

     (σε αντίθεση με τους παλαιότερους). Θεωρεί ότι είναι αρκετές οι έμπρακτες εκδηλώσεις.

«ἂν ἐδόκει» : εκφράζει μετριοπάθεια – υποτάσσεται στην παράδοση   (ρητορικό τέχνασμα με στόχο την επιείκια ). 

ἔργῳ γενομένων: η θυσία των νεκρών 

ἔργῳ καὶ δηλοῦσθαι: οι έμπρακτες εκδηλώσεις της πολιτείας (η τελετή στο σύνολό της, τέλεση γυμνικών αγώνων, η προστασία των μελών της οικογένειας των νεκρών…).  

Ο λόγος υστερεί απέναντι στην πράξη.  

Η αντίθεση λόγου – έργου είναι κύριο χαρακτηριστικό της τεχνικής του Θουκυδίδη αλλά και της ζωής των Αθηναίων του 5^ου αιώνα που απέδιδαν στο λόγο την ίδια βαρύτητα με τα έργα.

 Δέλτα Βήτα

Θουκυδίδου Περικλέους Επιτάφιος (Β, 34)

Η κηδεία των πρώτων νεκρών του πολέμου
Θουκυδίδου, Ιστοριών, Β, 34

 Αρχαίο Κείμενο

[34]  ᾿Εν δὲ τῷ αὐτῷ χειμῶνι ᾿Αθηναῖοι τῷ πατρίῳ νόμῳ χρώμενοι δημοσίᾳ ταφὰς ἐποιήσαντο τῶν ἐν τῷδε τῷ πολέμῳ πρώτων ἀποθανόντων τρόπῳ τοιῷδε. τὰ μὲν ὀστᾶ προτίθενται τῶν ἀπογενομένων πρότριτα σκηνὴν ποιήσαντες, καὶ ἐπιφέρει τῷ αὑτοῦ ἕκαστος ἤν τι βούληται· ἐπειδὰν δὲ ἡ ἐκφορὰ ᾖ, λάρνακας κυπαρισσίνας ἄγουσιν ἅμαξαι, φυλῆς ἑκάστης μίαν· ἔνεστι δὲ τὰ ὀστᾶ ἧς ἕκαστος ἦν φυλῆς. μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἳ ἂν μὴ εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν. ξυνεκφέρει δὲ ὁ βουλόμενος καὶ ἀστῶν καὶ ξένων, καὶ γυναῖκες πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπὶ τὸν τάφον ὀλοφυρόμεναι. τιθέασιν οὖν ἐς τὸ δημόσιον σῆμα, ὅ ἐστιν ἐπὶ τοῦ καλλίστου προαστείου τῆς πόλεως, καὶ αἰεὶ ἐν αὐτῷ θάπτουσι τοὺς ἐκ τῶν πολέμων, πλήν γε τοὺς ἐν Μαραθῶνι· ἐκείνων δὲ διαπρεπῆ τὴν ἀρετὴν κρίναντες αὐτοῦ καὶ τὸν τάφον ἐποίησαν. ἐπειδὰν δὲ κρύψωσι γῇ, ἀνὴρ ᾑρημένος ὑπὸ τῆς πόλεως, ὃς ἂν γνώμῃ τε δοκῇ μὴ ἀξύνετος εἶναι καὶ ἀξιώσει προήκῃ, λέγει ἐπ' αὐτοῖς ἔπαινον τὸν πρέποντα· μετὰ δὲ τοῦτο ἀπέρχονται. ὧδε μὲν θάπτουσιν· καὶ διὰ παντὸς τοῦ πολέμου, ὁπότε ξυμβαίη αὐτοῖς, ἐχρῶντο τῷ νόμῳ. ἐπὶ δ' οὖν τοῖς πρώτοις τοῖσδε Περικλῆς ὁ Ξανθίππου ᾑρέθη λέγειν. καὶ ἐπειδὴ καιρὸς ἐλάμβανε, προελθὼν ἀπὸ τοῦ σήματος ἐπὶ βῆμα ὑψηλὸν πεποιημένον, ὅπως ἀκούοιτο ὡς ἐπὶ πλεῖστον τοῦ ὁμίλου, ἔλεγε τοιάδε.

Μετάφραση από τον Ελευθέριο Βενιζέλο

Κατά την διάρκειαν του ιδίου χειμώνος, οι Αθηναίοι, συμμορφούμενοι προς πατροπαράδοτον έθιμον, ετέλεσαν δημοσία δαπάνη την κηδείαν των πρώτων νεκρών του παρόντος πολέμου. Η επιτάφιος αυτή τελετή γίνεται κατά τον εξής τρόπον: Αφού στήσουν επί τούτω εξέδραν, τοποθετούνται επάνω εις αυτήν την προπαραμονήν της εκφοράς τα οστά των πεσόντων, και ο καθείς φέρει εις τον νεκρόν του ο,τι επιτάφιον δώρον θέλει. Όταν έλθη η ώρα της εκφοράς, άμαξαι κομίζουν λάρνακας κυπαρισσίνας, μίαν δι' εκάστην φυλήν, και τα οστά εκάστου τοποθετούνται εις την λάρνακα της ιδικής του φυλής. Δια τους αγνοουμένους, όσους δεν κατώρθωσαν να εύρουν και συλλέξουν, φέρουν επάνω εις τα χέρια κενόν φέρετρον με επίστρωμα. Καθείς που θέλει, είτε πολίτης, είτε ξένος, ημπορεί να λάβη μέρος εις την εκφοράν, και αι συγγενείς ακόμη γυναίκες προσέρχονται εις τον τόπον του ενταφιασμού ολοφυρόμεναι. Αι λάρνακες τοποθετούνται εις το δημόσιον μνημείον, το οποίον κείται εις το ωραιότερον προάστειον της πόλεως, και εις το οποίον θάπτονται ανέκαθεν οι πεσόντες εις τον πόλεμον, πλην των πεσόντων εις τον Μαραθώνα. Διότι επειδή εθεώρησαν την ανδρείαν των τελευταίων αυτών ολωσδιόλου εξαιρετικήν τους έθαψαν εκεί όπου έπεσαν. Αφού τοποθετηθούν τα οστά υπό την γην, ρήτωρ, ο οποίος έχει ορισθή υπό της πόλεως και ο οποίος όχι μόνον θεωρείται προικισμένος με μεγάλην σύνεσιν, αλλά και στέκει υψηλά εις την κοινήν εκ-τίμησιν, απαγγέλλει προς τιμήν των πεσόντων το κατάλληλον εγκώμιον. Και μετά τούτο απέρχονται. Κατά τον τρόπον τούτον γίνεται η κηδεία, και καθ' όλην την διάρκειαν του πολέμου, οσάκις παρουσιάσθη περίστασις, συνεμορφώθησαν προς το έθιμον τούτο. Προς τιμήν λοιπόν των πρώτων αυτών θυμάτων του πολέμου, επεφορτίσθη να ομιλήση ο Περικλής, υιός του Ξανθίππου. Και όταν ήλθεν η κατάλληλος στιγμή, επροχώρησεν από το μνημείον εις το βήμα, το οποίον είχε κατασκευασθή υψηλόν, δια ν' ακούεται από όσον το δυνατόν περισσοτέρους από τους συναθροισθέντας, και ωμίλησεν ως εξής περίπου:

Σχόλια

᾿Εν δὲ τῷ αὐτῷ χειμῶνι: Το πρώτο σημαντικό γεγονός του 1^ου χειμώνα του πολέμου (431) ήταν ο επίσημος ενταφιασμός των νεκρών. 

μία δὲ κλίνη κενὴ φέρεται ἐστρωμένη τῶν ἀφανῶν, οἳ ἂν μὴ εὑρεθῶσιν ἐς ἀναίρεσιν.: Αφανείς ( άφαντοι, εξαφανισμένοι ) ήταν η τυπική ονομασία των σκοτωμένων των οποίων τα πτώματα δεν έβρισκαν μετά τη μάχη για να τα θάψουν. Σύμφωνα με τις βαθιά ριζωμένες αντιλήψεις των Ελλήνων, οι ψυχές όσων δεν τάφηκαν, βασανίζονταν μεταθανάτια. Γι’ αυτό ήταν απόλυτα επιβεβλημένη υποχρέωση των ζωτανών να τους θάψουν.Ταφή ήταν και το να ενταφιάσουν ομοιώματα, είδωλα νεκρών, ή να κάνουν εικονική, συμβολική τελετή ταφής. (Μαρτυρίες για συμβολική ταφή συναντάμε στον Ηρόδοτο και τον Ευρυπίδη). Η ελληνική συμβολική ταφή των νεκρών αναζεί στα νεώτερα κράτη με τη μορφη των μνημείων του Άγνωστου Στρατιώτη (μετά τον Α΄παγκοσμιο Πόλεμο).

πάρεισιν αἱ προσήκουσαι ἐπὶ τὸν τάφον ὀλοφυρόμεναι: Οι ολοφυρμοί των γυναικών ήταν απαραίτητο στοιχείο των επικηδείων τιμών, γιατί ήταν πολύ κακό για τη μεταθανάτια τύχη του νεκρού το να θαφτεί άκλαυτος.

πλήν γε τοὺς ἐν Μαραθῶνι: Κατά τιμητική εξαίρεση οι 192 μαχητές που σκοτώθηκαν στο Μαραθώνα τάφηκαν στο χώρο που έγινε η μάχη σε ιδιαίτερο κοινό τάφο, τον τύμβο ή σωρό του Μαραθώνα. Ο Παυσανίας αναφέρει ότι επάνω στον τύμβο υπήρχαν στήλες με τα ονόματα των νεκρών κατά φυλές. Έγιναν επιπλέον και άλλοι δυο τάφοι, ένας για τους Πλαταιείς και ένας για τους δούλους.

H εναλλαγή των χρόνων των ρημάτων (ενεστώτα - αορίστου) κατά την αφήγηση των γεγονότων από το Θουκυδίδη: Ο αόριστος εποιήσαντο παρουσιάζει τη συγκεκριμένη τελετή προς τιμή των συγκεκριμένων νεκρών του πρώτου χρόνου, όπως έγινε σε συγκεκριμένη χρονική στιγμή. Οι αλλεπάλληλοι ενεστώτες που ακολουθούν δραματοποιούν την ταφή των νεκρών του μεγάλου πολέμου, δίνουν δηλαδή την εντύπωση ότι η ταφή τελείται μπροστά στα μάτια όλων των μεταπολεμικών αναγνωστών

Δέλτα Βήτα