Αριστοτέλους «Ηθικά Νικομάχεια» - Ενότητα 9 [Β,6, 12-16]

Αριστοτέλη «Ηθικά Νικομάχεια» Β,6, 12-16

Η Αρετή - Αρετής Ύμνος

Κείμενο

ἡ δ’ ἀρετὴ περὶ πάθη καὶ (25) πράξεις ἐστίν, ἐν οἷς ἡ μὲν ὑπερβολὴ ἁμαρτάνεται καὶ ἡ ἔλλειψις [ψέγεται], τὸ δὲ μέσον ἐπαινεῖται καὶ κατορθοῦται· ταῦτα δ’ ἄμφω τῆς ἀρετῆς. μεσότης τις ἄρα ἐστὶν

ἡ ἀρετή, στοχαστική γε οὖσα τοῦ μέσου. ἔτι τὸ μὲν ἁμαρτάνειν πολλαχῶς ἔστιν (τὸ γὰρ κακὸν τοῦ ἀπείρου, ὡς οἱ (30) Πυθαγόρειοι εἴκαζον, τὸ δ’ ἀγαθὸν τοῦ πεπερασμένου), τὸ δὲ κατορθοῦν μοναχῶς (διὸ καὶ τὸ μὲν ῥᾴδιον τὸ δὲ χαλεπόν, ῥᾴδιον μὲν τὸ ἀποτυχεῖν τοῦ σκοποῦ, χαλεπὸν δὲ τὸ ἐπιτυχεῖν)· καὶ διὰ ταῦτ’ οὖν τῆς μὲν κακίας ἡ ὑπερβολὴ καὶ ἡ ἔλλειψις, τῆς δ’ ἀρετῆς ἡ μεσότης·

(35) ἐσθλοὶ μὲν γὰρ ἁπλῶς, παντοδαπῶς δὲ κακοί.

 Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα [1107a] τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν. μεσότης δὲ δύο κακιῶν, τῆς μὲν καθ’ ὑπερβολὴν τῆς δὲ κατ’ ἔλλειψιν· καὶ ἔτι τῷ τὰς μὲν ἐλλείπειν τὰς δ’ ὑπερβάλλειν τοῦ δέοντος ἔν τε τοῖς πάθεσι καὶ ἐν (5) ταῖς πράξεσι, τὴν δ’ ἀρετὴν τὸ μέσον καὶ εὑρίσκειν καὶ αἱρεῖσθαι.

Μετάφραση

Η αρετή αναφέρεται στα πάθη και στις πράξεις: (25) σ' αυτά η υπερβολή αποτελεί λάθος και ψέγεται, το ίδιο και η έλλειψη, ενώ το μέσον επαινείται και είναι το ορθό· φυσικά, τα δύο αυτά, ο έπαινος και η επιτυχία του ορθού, πάνε μαζί μαζί με την αρετή. Ένα είδος μεσότητας είναι λοιπόν η αρετή, έτσι που έχει για στόχο της το μέσον. Κάτι ακόμη: Το λάθος γίνεται με πολλούς τρόπους (γιατί το κακό και το άπειρο πάνε μαζί, (30) όπως δίδασκαν οι Πυθαγόρειοι, ενώ το καλό πάει μαζί με το πεπερασμένο), το σωστό όμως γίνεται με έναν μόνο τρόπο (γι αυτό και το πρώτο είναι εύκολο, ενώ το άλλο είναι δύσκολο: είναι εύκολο, πράγματι, να αποτύχεις στον στόχο σου και είναι δύσκολο να τον πετύχεις)· να γιατί η υπερβολή και η έλλειψη είναι χαρακτηριστικά της κακίας και η μεσότητα της αρετής: (35) «καλοί με έναν μόνο τρόπο, κακοί  με χίλιους τόσους τρόπους». Η αρετή λοιπόν είναι μια έξη, που α) επιλέγεται ελεύθερα από το άτομο, β) βρίσκεται στο μέσον, στο μέσον όμως το «σε σχέση προς εμάς»· [1107a] το μέσον αυτόκαθορίζεται από τη λογική, πιο συγκεκριμένα, από τη λογική, πιστεύω, που καθορίζει ο φρόνιμος άνθρωπος· είναι μεσότητα μεταξύ δύο κακιών, που η μία βρίσκεται από την πλευρά της υπερβολής και η άλλη από την πλευρά της έλλειψης· και ακόμη με το νόημα ότι ορισμένες κακίες αποτελούν έλλειψη και άλλες πάλι υπερβολή σε σχέση με αυτό που πρέπει, είτε στα πάθη είτε στις πράξεις, (5) ενώ η αρετή και βρίσκει και επιλέγει το μέσον. Σχόλια ΑΡΕΤΗ ΕΣΤΙ ΜΕΣΟΤΗΣ ΔΥΟ ΚΑΚΙΩΝ Με την παραπάνω φράση ορίζει ο αεί Παμμέγιστος Πανεπιστήμων Αριστοτέλης την ΑΡΕΤΗ. Η ηθική του φιλοσοφία καθίσταται κατανοητή μόνον εάν κατανοηθούν πρώτα οι ηθικές αρετές, οι οποίες συνιστούν την ανθρώπινη ηθική ουσία. Πιο συγκεκριμένα ο Αριστοτέλης γράφει: Ἔστιν ἄρα ἡ ἀρετὴ ἕξις προαιρετική, ἐν μεσότητι οὖσα [1107a] τῇ πρὸς ἡμᾶς, ὡρισμένῃ λόγῳ καὶ ᾧ ἂν ὁ φρόνιμος ὁρίσειεν.   Εδώ προσδιορίζει ξεκάθαρα την αρετή ως μία έξη που βασίζεται στην επιλογή. Συνεχίζει όμως, τοποθετώντας την στο μέσον και προσδιορίζοντας τον λόγο αλλά και τον τρόπο που ο συνετός άνθρωπος διαλέγει να ορίσει.  Ο Σταγειρίτης φιλόσοφος με τη χρησιμοποίηση της λέξεως έξις δηλεί με αυτόν τον τρόπο την συνήθεια της ψυχικής ασκήσεως να ρέπει προς το καλό, το οποίο προσδιορίζεται από τον ίδιο, όπως είπαμε, από την μεσότητα. Ο καθένας θα μπορεί να θεωρηθεί ως ενάρετος μέσα από τις πράξεις του, οι οποίες μαρτυρούν την ηθική του. Καθείς δύναται να δεχτεί την αρετή, αλλά τελειοποιήται με τον εθισμό. Η συμπεριφορά του εναρέτου ανθρώπου προσαρμόζεται με βάση τις ηθικές αρχές. Ο χαρακτήρας του βελτιώνεται με τη συνήθεια, με συνέπεια την ολοκλήρωση της προσωπικότητός του.  Η ηθική συμπεριφορά αποτελεί τη μόνιμη διάθεση του ανθρώπου βασισμένη στην έξη, τη σταθερή δηλαδή στάση της ψυχής απένανι στα πάθη και στους οποιουσδήποτε εξωγενείς παράγοντες. Η ηθική αρετή κατέχει τη σπουδαιότερη θέση στην αριστοτελική θεωρία, στην οποία όμως τονίζεται και η σημασία της διανοητικής αρετής φρόνησης στη διαμόρφωση του ανθρωπίνου ήθους. Η αρετή είναι το μέσον ανάμεσα στην υπερβολή και την έλλειψη. Ως τέτοιο μέσον, δεν αφορά τα καθεαυτά πράγματα, αλλά τα σχετικά με εμάς τους ίδιους. Η ηθική αρετή έχει από τη φύση της τη μεσότητα και αυτό είναι που την κάνει να τείνει προς τη τελειότητα και να αποτελεί κάτι το εξαιρετικό, το αξιοπρόσεκτο που ξεχωρίζει από όλες τις άλλες αρετές. Δεν λειτουργεί ως συμβιβαστική λύση ανάμεσα σε δύο αντίθετες έννοιες. Με αυτή την έννοια προσδιορίζεται ως άκρο. Η μεσότητα χαρακτηρίζει μόνο την ηθική αρετή και όχι τη διανοητική, καθότι η μεσότητα αφορά πράξεις και πάθη. Η Αριστοτελική ηθική φιλοσοφία, η οποία στηρίζεται στην έννοια της αρετής ως έξης, συνδέεται άμεσα με την πολιτική φιλοσοφία. Ο άνθρωπος δεν επιλέγει να είναι ενάρετος για χάρη τους εαυτού του μόνο, αλλά και για το κοινωνικό σύνολο, μέσα στο οποίο είναι και ο ίδιος υποχρεωμένος να ζει. Με την απόκτηση της αρετής διαμορφούται ο ηθικός χαρακτήρας του πολίτη που ενεργώντας με ένα συγκεκριμένο τρόπο δραστηριοποιείται στο περιβάλλον της πολιτείας. Μέσω της αρετής η ηθική συνδέεται με την πολιτική. Η αρετή είναι το μέσον για την ευδαιμονία του ανθρώπου, η οποία αποτελεί το σκοπό κάθε ορθής πολιτείας και πολιτικής. Η ηθική τελείωση του ανθρώπου, το αριστοτελικό ευ ζην, είναι δυνατόν να επιτευχθεί στο εσωτερικό της πολιτικής κοινότητας. Για να μπορέσει να συγκροτηθεί πολιτικά μια κοινωνία, θα πρέπει να στηρίζει τις βάσεις της στον ενάρετο βίο τόσο των πολιτών όσο και των ηγετών. Η ηθική αρετή πρέπει να είναι απαραίτητο γνώρισμα ενός άρχοντα. Θα μπορέσει να ανταπεξέλθει στα καθήκοντά του με τον καλλίτερο δυνατό τρόπο, αν είναι ενάρετος και ενεργεί ακολουθώντας κάποιους ηθικούς κανόνες. Αλλά και πολίτες θα πρέπει να είναι ενάρετοι. Για αυτόν τον λόγο η πολιτεία θα πρέπει να φροντίζει για την αρετή όλων των πολιτών και να θέτει ηθικούς στόχους, γιατί μόνον με αυτόν τον τρόπο θα μπορέσουν να οδηγηθούν στην ευδαιμονία. Για να λειτουργεί ένα πολίτευμα με ορθό τρόπο, θα πρέπει οι πολίτες να είναι ενάρετοι, κάτι που θα επιτευχθεί με την ηθική διαπαιδαγώγηση. Οι νομοθέτες οφείλουν να κάνουν τους πολίτες καλούς με τον εθισμό. Η πραγματοποίηση αυτού του στόχου θα οδηγήσει στην επιτυχία του πολιτεύματος. Ο μεγάλος Σταγειρίτης φιλόσοφος έγραψε ύμνο για την Αρετή. Αφορμή στάθηκε η διάθεσή του να τιμήσει έναν παλαιό μαθητή του και φίλο, τον Ερμεία. Τον παραθέτω όπως αναφέρεται από την Άννα Τζιροπούλου στο βιβλίο των Αρχαίων της Ελληνικής Αγωγής: ΑΡΕΤΗΣ ΥΜΝΟΣ ΑΡΕΤΑ ΠΟΛΥΜΟΧΘΕ ΓΕΝΕΙ ΒΡΟΤΕΙΩΙ ΘΗΡΑΜΑ ΚΑΛΛΙΣΤΟΝ ΒΙΩΙ ΣΑΣ ΠΕΡΙ, ΠΑΡΘΕΝΕ, ΜΟΣΡΦΑΣ ΚΑΙ ΘΑΝΕΙΝ ΖΗΛΩΤΟΣ ΕΝ ΕΛΛΑΔΙ ΠΟΤΜΟΣ ΚΑΙ ΠΟΝΟΥΣ ΤΛΗΝΑΙ ΜΑΛΕΡΟΥΣ ΑΚΑΜΑΝΤΑΣ. ΤΟΙΟΝ ΕΠΙ ΦΡΕΝΑ ΒΑΛΛΕΙΣ ΚΑΡΠΟΝ, ΙΣΑΘΑΝΑΤΟΝ, ΧΡΥΣΟΥ ΤΕ ΚΡΕΙΣΣΩ ΚΑΙ ΓΟΝΕΩΝ, ΜΑΛΑΚΑΥΓΗΤΟΟΙΟ Θ' ΥΠΝΟΥ. ΣΕΥ Δ'ΕΝΕΧ' ΟΥΚ ΔΙΟΣ ΗΡΑΚΛΕΗΣ, ΛΗΔΑΣ ΤΕ ΚΟΥΡΟΙ ΠΟΛΛ' ΑΝΕΤΛΑΣΑΝ ΕΡΓΟΙΣ ΣΑΝ ΑΓΕΥΟΝΤΕΣ ΔΥΝΑΜΙΝ. ΣΟΙΣ ΔΕ ΠΟΘΟΙΣ ΑΧΙΛΛΕΥΣ ΑΙΑΣ Τ' ΑΪΔΑΟ ΔΟΜΟΥΣ ΗΛΘΟΝ ΣΑΣ Δ'ΕΝΕΚΕΝ ΦΙΛΙΟΥ ΜΟΡΦΑΣ ΚΑΙ ΑΤΑΡΝΕΟΣ ΕΝΤΡΟΦΟΣ ΑΕΛΙΟΥ ΧΗΡΩΣΕΝ ΑΥΓΑΣ. ΤΟΙΓΑΡ ΑΟΙΔΙΜΟΙΣ ΕΡΓΟΙΣ, ΑΘΑΝΑΤΟΝ ΤΕ ΜΙΝ ΑΥΞΗΣΟΥΣΙ ΜΟΥΣΑΙ, ΜΝΗΜΟΣΥΝΑΣ, ΘΥΓΑΤΡΕΣ, ΔΙΟΣ ΞΕΝΙΟΥ ΣΕΒΑΣ ΑΣΚΟΥΣΑΙ ΦΙΛΙΑΣ ΤΕ ΓΕΡΑΣ ΒΕΒΑΙΟΥ. Σε ελεύθερη απόδοση του Σίμου Μενάρδου: ΑΡΕΤΗ, ΠΟΛΥΒΑΣΑΝΗ ΑΓΑΠΗ Τ'ΑΝΘΡΩΠΟΥ, ΣΥ ΚΑΜΑΡΙ ΑΚΡΙΒΟ ΤΗΣ ΖΩΗΣ, ΚΑΙ ΝΑ ΣΒΗΣΗ ΓΙΑ ΧΑΡΙ ΣΟΥ, ΚΟΡΗ ΚΑΝΕΙΣ, ΕΙΝΑΙ ΜΟΙΡΑ ΓΛΥΚΕΙΑ ΖΗΛΕΥΤΗ ΣΤΗΝ ΕΛΛΑΔΑ. ΠΟΙΟΣ ΕΜΠΡΟΣ ΣΟΥ ΨΗΦΑ ΤΟΥΣ ΙΔΡΩΤΕΣ ΤΟΥ ΚΟΠΟΥ, ΤΟΣΟΝ ΕΡΩΤΑ ΧΥΝΕΙΣ ΣΤΟΝ ΝΟΥΝ, ΓΕΝΝΑΣ ΤΟΣΗ ΛΑΧΤΑΡΑ, ΠΟΥ ΠΙΑ ΛΗΣΜΟΝΟΥΝ ΓΟΝΙΟΥΣ, ΠΛΟΥΤΗ, ΤΟΥ ΥΠΝΟΥ ΞΕΧΝΟΥΝ ΤΗΝ ΓΛΥΚΑΔΑ. ΓΙΑ ΣΕ, ΚΟΡΗ, ΜΕΓΑΛΑ ΕΙΔΕ Κ'ΕΠΑΘΕ ΠΑΘΗ Ο ΗΡΑΚΛΗΣ ΚΑΙ ΤΗΣ ΛΗΔΑΣ ΟΙ ΓΥΙΟΙ. ΣΤΗΝ ΔΙΚΗ ΣΟΥ ΕΠΕΤΟΥΣΑΝ ΠΑΝΤΟΥ ΠΡΟΣΤΑΓΗ. ΓΙΑ ΤΟΝ ΠΟΘΟ ΣΟΥ Ο ΑΧΙΛΛΕΥΣ ΣΤΟΝ ΑΔΗ ΗΡΘΕ ΚΑΤΩ. ΓΙΑ ΤΑ ΚΑΛΛΗ ΣΟΥ ΤΩΡ' ΑΛΛΟΣ ΝΙΟΣ ΠΑΛΙ ΕΧΑΘΗ. ΜΕΝ Η ΑΙΓΛΗ ΤΟΥ ΗΛΙΟΥ ΟΡΦΑΝΗ, ΜΟΝ' ΑΘΑΝΑΤΗ ΤΟΥΤΗ ΘΑ ΜΕΙΝ' Η ΘΑΝΗ ΚΑΙ ΘΑ ΨΑΛΛΟΥΝ ΟΙ ΜΟΥΣΕΣ ΤΟΝ ΝΙΟ ΤΟΝ ΦΕΥΓΑΤΟ. Να σημειώσουμε ότι ο Αριστοτέλης ταξινομεί τα είδη της Αρετής ως εξής: Της τελείας αρετής είδη εστί τέτταρα.  Εν μεν φρόνησις, εν δε δικαιοσύνη, άλλο δ' ανδρεία, τέταρτον σωφροσύνη.  Τούτων η μεν φρόνησις αιτία του πράττειν ορθώς τα πράγματα. Η δε δικαιοσύνη του εν κοινωνίαις και τοις συναλλάγμασι δικαιοπραγείν.  Η δε ανδρεία του εν τοις κινδύνοις και φοβεροίς μη εξίστασθαι τρειν (δειλιάσει και φύγει), αλλά μένειν.  Η δε σωφροσύνη του κραττείν των επιθυμιών και υπό μηδεμιάς ηδονής δουλούσθαι, αλλά κοσμίως ζην.  Της αρετής άρα το μεν εστι φρόνησις, άλλο δικαιοσύνη, τρίτον ανδρεία, τέταρτον σωφροσύνη. από ΛΑΛΕΙ ΚΑΙΡΙΑ