Πλάτωνα «Πολιτεία», Ενότητα 12η - Allegory of the Cave - Σχόλια

Πλάτωνα «Πολιτεία», Ε 12 - [519b-d] Ενότητα 12: 

Η απροθυμία των φιλοσόφων

Allegory of the Cave

Η αλληγορία του σπηλαίου – ο συμβολισμός της:
 

Διαδοχικές καταστάσεις των δεσμωτών στο σπήλαιο	Διαδοχικές καταστάσεις των ανθρώπων στη γη
Το σπήλαιο: οι δεσμώτες βλέπουν μόνο σκιές των πραγμάτων και αυτά που βλέπουν ότι είναι τα ίδια τα πράγματα	Ο κόσμος του σπηλαίου είναι ο αισθητός κόσμος, η αισθητή πραγματικότητα, ό,τι μπορεί να αποτυπωθεί μέσω των αισθήσεων. Οι απαίδευτοι άνθρωποι βλέπουν τα αισθητά πράγματα και θεωρούν ότι αυτά και μόνο αυτά είναι τα αληθινά όντα.
Ένας δεσμώτης μπορεί να βοηθηθεί για να ανεβεί από το σπήλαιο, να βγει έξω στο φως και να αντικρίσει την αληθινή μορφή των πραγμάτων.	Ο κόσμος έξω από το σπήλαιο, που φωτίζεται από τον ήλιο, είναι η νοητή πραγματικότητα, ο νοητός κόσμος, ο κόσμος των Ιδεών. Ο ήλιος που λάμπει συμβολίζει την Ιδέα του Αγαθού. Η «ανάβαση» από το σπήλαιο στον πραγματικό κόσμο ισοδυναμεί με την άνοδο στον κόσμο του νοητού, στο φως της αλήθειας. Ισοδυναμεί με τη λύτρωση του ανθρώπου. Με τη βοήθεια της παιδείας μπορεί η διάνοια ενός ανθρώπου να υψωθεί από τα αισθητά στα νοητά και να στραφεί προς τα αληθινά όντα που είναι οι Ιδέες.
Τα μάτια του δεσμώτη θαμπώνονται από την ξαφνική λάμψη. Η όρασή του χρειάζεται εξοικείωση.	Ο νους του ασυνήθιστου στην παιδεία αδυνατεί να αντικρίσει απευθείας τα αληθινά όντα. Χρειάζεται ακόμα εξοικείωση. Η ανάβαση και η έξοδος από το σπήλαιο είναι μια διαδικασία δύσκολη, συνεχής, επίμοχθη, γεμάτη εμπόδια και καταναγκασμούς.
Ο πρώην δεσμώτης εξασκείται να βλέπει τα καθρεφτίσματα των πραγμάτων στο νερό και το φως των άστρων τη νύχτα.	Ο πρώην απαίδευτος εξασκεί τη διάνοιά του στις εύλογες μαθήσεις και στις πιο προσιτές βαθμίδες γνώσης.
Το φως του ήλιου την ημέρα θα το αντικρίσει τελευταίο και θα αισθανθεί πανευτυχής από την υπέροχη αυτή θέα.	Την ιδέα του αγαθού ο νους θα την ατενίσει τελευταία και από την ασύγκριτη θέα θα γνωρίσει την υπέρτατη ευτυχία.
Όταν ο απελευθερωμένος δεσμώτης αντικρίσει τον ήλιο, θα τον αναγνωρίσει όχι μόνο ως πηγή φωτός, αλλά και ως αίτιο ζωής και όρασης κα κάθε αίσθησης της ζωής.	Όταν ο άνθρωπος απολαύσει την άμεση θέα της ιδέας του αγαθού, θα διανοηθεί ότι αυτή είναι η πηγή της γνώσης, αλλά και η αιτία ύπαρξης και αληθινής γνώσης των όντων.
Θα αναλογίζεται με θλίψη την αρχική του κατάσταση και δε θα θέλει ποτέ να επιστρέψει στη σκοτεινή ζωή του σπηλαίου και να δοκιμάσει πάλι τις πρώτες του απατηλές εμπειρίες. Όμως η επιστροφή αποτελεί χρέος για το φωτισμένο.	Θα ελεεινολογεί την αρχική του κατάσταση και δε θα θέλει να επιστρέψει κοντά στους απαίδευτους, οι οποίοι χωρίς αληθινή γνώση ζουν με την ψευδοεπιστήμη των ορατών πραγμάτων. Όμως αυτό είναι το ηθικό χρέος των μορφωμένων.

Τα βασικά θέματα που θέτει η αλληγορία του σπηλαίου είναι:

1. Η επίδραση που ασκεί η παιδεία στην ανθρώπινη φύση μέσω της θέασης του Αγαθού και της τελείωσης του ανθρώπου.
2. Στην υποχρέωση που έχει ο ορθώς πεπαιδευμένος, δηλαδή ο φιλόσοφος, να «φωτίσει» τους συνανθρώπους του.
3. Στην αντίθεση ανάμεσα στον κόσμο που συλλαμβάνουμε με τις αισθήσεις και στον κόσμο της νόησης.
4. Στην κύρια αποστολή της Πολιτείας, που είναι η εξασφάλιση της ευτυχίας, της ευδαιμονίας όλων των πολιτών της.
5. Στην κυρίαρχη άποψη ότι ο νόμος οφείλει να αποβλέπει στο «φωτισμό» και επομένως στην ευδαιμονία όλων των πολιτών και να υποχρεώνει αυτούς που μπορούν να βοηθήσουν και τους απαίδευτους να πραγματοποιήσουν τη δική τους ανάβαση προς τη θέα του Αγαθού, για να μπορέσουν να ασκήσουν συνειδητά την αρετή.

  μήτε τοὺς ἀπαιδεύτους καὶ ἀληθείας ἀπείρους ἱκανῶς ἄν ποτε πόλιν ἐπιτροπεῦσαι: Στην Πολιτεία ο Πλάτωνας σχεδιάζει ένα πραγματικό κράτος παιδείας. Όλοι οι θεσμοί και όλες οι λειτουργίες Αυτό είναι το κριτήριο με το οποίο αναδεικνύονται οι «ἐπιτροπεύοντες τήν πόλιν», οι πολιτικοί ταγοί που είναι και ταυτόχρονα και πνευματικοί ηγέτες, οι οποίοι δεν εξουσιάζουν, αλλά επιτροπεύουν. Οι απαίδευτοι λοιπόν δεν είναι δυνατό να επαρκέσουν γι’ αυτό το καθήκον, γιατί στερούνται την αρετή, αφού η αρετή είναι γνώση.

   Οι απαίδευτοι είναι αυτοί που δεν απέκτησαν όχι απλώς μάθηση περί της αλήθειας, αλλά άμεση προσωπική εμπειρία της ίδιας της αλήθειας. Η καθαυτό αλήθεια είναι νοερή ιδέα που λάμπει μέσα μας ύστερα από εξάσκηση και ο νους την ατενίζει άμεσα. Σύμφωνα με το πλατωνικό λεκτικό ο νους θεάται την αλήθεια. Αυτή η άμεση θέα της αλήθειας που υπερβαίνει την απλή μάθηση είναι η εμπειρία («πεῖρα») που δε διαθέτουν οι απαίδευτοι, είναι «ἄ-πειροι» από αυτήν.

   Αφού λοιπόν σκοπός της πολιτείας είναι το αγαθό και μέσο για την κατάκτησή του είναι η γνώση και η αρετή, είναι λογικό οι άπειροι της αλήθειας, οι απαίδευτοι να μην μπορούν να κυβερνήσουν σωστά.

  μήτε τοὺς ἐν παιδείᾳ ἐωμένους διατρίβειν διὰ τέλους: Δεν πρόκεται για αναφορά στη «δια βίου παιδεία», που είναι ένας αναχρονισμός για τα δεδομένα της εποχής. Η φράση αναφέρεται στην αποκλειστική ενασχόληση με τη θεωρητική μάθηση, με το φιλοσοφικό στοχασμό, και τέλεια αποκοπή («διὰ τέλους») από κάθε εξωτερική πολιτική ή κοινωνική δραστηριότητα. Είναι μοναχικοί τύποι και απόκοσμοι που προτιμούν να ζουν στο δικό τους κόσμο. Είναι γνώρισμα πολλών πνευματικών ανθρώπων που μένουν (μάλλον έμεναν άλλοτε) κλεισμένοι στη μακαριότητά  τους και ο Πλάτωνας τους επικρίνει, γιατί εκτιμά ότι αυτό είναι τόσο κακό όσο και απαιδευσία. 
 

Αυτή η στάση τους μπορεί να οφείλεται:

1. σε υπεροψία και έλλειψη σεβασμού προς τους συμπολίτες τους.
2. στην αίσθηση ευτυχίας που μπορεί να αντλούν οι πνευματικοί άνθρωποι από το έργο τους όπως το κάνουν.
3. στην αίσθηση σεβασμού και προσήλωσης στο πνευματικό έργο τους, για το οποίο και μόνο αισθάνονται αρμόδιοι και θεωρούν την επιτέλεσή του ανώτερο χρέος τους.
4. στην πρόθεσή τους να αποφύγουν διαταραχές που οι δημόσιες δραστηριότητες προκαλούν (ένταση, φροντίδες, δυσαρέσκειες, συγκρούσεις, πικρίες) [όλα αυτά ο Πλάτωνας τα αποκαλεί «πόνοι»].

Με αυτή τους όμως τη συμπεριφορά οι πνευματικοί άνθρωποι στερούν από το εαυτό τους και από ευχάριστα επακόλουθα:

1. κοινωνική προβολή
2. ηθική ικανοποίηση
3. κύκλος γνωριμιών
4. επευφημίες, τιμητικές διακρίσεις [όλα αυτά ο Πλάτωνας τα αποκαλεί «τιμαί»].

Έχει σημασία αυτή η κρίση του Πλάτωνα, λαμβάνοντας υπόψη και την προσωπική του εμπλοκή με τα πολιτικά δρώμενα στη Σικελία. Για τον Πλάτωνα ο διανοούμενος δεν πρέπει να αποκόπτεται από το κοινωνικό γίγνεσθαι, αλλά να έχει επαφή και εμπλοκή με αυτό. Ο διανοούμενος πρέπει να είναι ένας «οργανικός διανοούμενος».

 σκοπὸν ἐν τῷ βίῳ οὐκ ἔχουσιν ἕνα: Έχοντας κάποιος στη ζωή του ένα στόχο, μόνιμο και σταθερό, ενοποιεί χάρη σ’ αυτόν όλες τις δραστηριότητές του και συμπεριφέρεται παντού με συνέπεια. Αντίθετο με όλα αυτά είναι ο άστατος χαρακτήρας. 

 τάς βελτίστας φύσεις: οι καλύτεροι από τη φύση τους, αυτοί που έχουν ευνοηθεί από τη φύση τους και από γεννησιμιού τους διαθέτουν όλα εκείνα τα εφόδια (οξύνοια νου και δυνάμεις ψυχής) που, όταν απελευθερωθούν με τη μάθηση και την παιδεία μπορούν να οδηγήσουν στην προσέγγιση, στη θέαση του αγαθού. Ο Πλάτωνας δεν πιστεύει ότι όλοι οι άνθρωποι είναι από τη φύση τους προικισμένοι για να φτάσουν μέσω της παιδείας στη θέαση του αγαθού. Η άποψη του Πλάτωνα, χωρίς να παραβλέπουμε τη σημασία που αποδίδει στο ρόλο της παιδείας, φαντάζει «αρχαϊκή» και προσιδιάζει σε μια «αριστοκρατία του πνεύματος» την οποία φαίνεται να οραματίζεται και στη συγκρότηση της οποίας παίζει ρόλο η φύση και τα φυσικά χαρίσματα που έχει ένας άνθρωπος.
 

  Το ζήτημα που θέτει έμμεσα εδώ ο Πλάτωνας είναι το εξής:

• τι εμποδίζει κάποιους ανθρώπους να μορφωθούν, να αποκτήσουν παιδεία;
• είναι οι φυσικές μειονεξίες τους;
• αυτές φυσικές μειονεξίες είναι πραγματικές ή πρόκειται σε μεγάλο βαθμό για κοινωνικές κατασκευές;
• γιατί κάποιοι άνθρωποι ξεχωρίζουν στο ζήτημα της παιδείας και κάποιοι άλλοι φαίνεται να μην το πετυχαίνουν;
• που οφείλεται η κοινωνική ανισότητα στην εκπαίδευση;

   πρὸς τὸ μάθημα ὃ ἐν τῷ πρόσθεν ἔφαμεν εἶναι μέγιστον, ἰδεῖν τε τὸ ἀγαθὸν: Το μέγιστο μάθημα είναι η διδασκαλία της θεωρίας των Ιδεών που οδηγεί στην άμεση θέαση του αγαθού. Ο Πλάτωνας δε δίνει σαφή ερμηνεία του όρου αγαθόν. Γι’ αυτό και στην αρχαιότητα η φράση Πλάτωνος ἀγαθόν είχε παροιμιακό χαρακτήρα και αναφερόταν σε κάτι ασαφές και σκοτεινό.

Το αγαθό σύμφωνα με τον Πλάτωνα μπορεί να είναι:

1. Το εἶναι και ό,τι διατηρεί το εἶναι
2. Η τάξη, ο κόσμος και η ενότητα που διαπερνά και συνέχει την πολλαπλότητα.
3. Ό,τι παρέχει την αλήθεια και την επιστήμη.
4. Το έσχατο τέρμα, δηλαδή η ύψιστη αρχή και πηγή του όντος και της γνώσης.

Οι όροι/λέξεις του κειμένου που συνδέονται με το αγαθό: μέγιστον μάθημα, ἀναβῆναι, ἀνάβασιν, ἀναβάντες, ἴδωσι, ἀφικέσθαι, ἰδεῖν.

   ἀναβῆναι ἐκείνην τὴν ἀνάβασιν: Για τον Πλάτωνα για να φτάσει η ψυχή στη θέα των Ιδεών και μάλιστα στη θέαση της κορυφαίας Ιδέας όλων, δηλαδή του αγαθού, πραγματοποιεί μια ανύψωση από τα γήινα ενδιαφέροντα προς τα ανώτερα αντικείμενα της νόησης, από τα αισθητά ή ορατά στα νοητά.

Φυσικά αυτή δεν είναι μόνιμη κατάσταση της ψυχής, αλλά ανώτερη διαδικασία και άσκηση πνευματικής αναζήτησης, που είναι αναγκαία για ορισμένο θεωρητικό σκοπό και έχει συγκεκριμένη κάθε φορά κατάληξη. Μετά την «ανάβασιν» υπάρχει επομένως επάνοδος και «κατάβασις» της ψυχής στα λιγότερο θεωρητικά και περισσότερο πρακτικά, όπως είναι τα κοινωνικά και πολιτικά, ενδιαφέροντά της. 

   πάλιν καταβαίνειν παρ’ ἐκείνους τοὺς δεσμώτας μηδὲ μετέχειν τῶν παρ’ ἐκείνοις πόνων τε καὶ τιμῶν: Ο Πλάτωνας αφού αναφέρθηκε στις δύο (02) ομάδες που θεωρεί ακατάλληλες για τη διακυβέρνηση της Πολιτείας (στους απαίδευτους και στους στοχαστές που παραμένουν κλεισμένοι στον κόσμο τους) μιλάει για το χρέος των φιλοσόφων, όσων δηλαδή έχουν φτάσει στην ενόραση του αγαθού. Αυτοί οφείλουν να κατέβουν στο σπήλαιο, να ασχοληθούν δηλαδή με την πολιτική και να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της Πολιτείαςς και να διαφωτίσουν τους αμόρφωτους δεσμώτες.

Χρέος των φιλοσόφων είναι διπλό: γνώση και πράξη. Η γνώση έχει σημασία όταν προσανατολίζεται στην πράξη και η πράξη όταν καθοδηγείται, ελέγχεται και αξιολογείται από τη γνώση. Μόνο τότε η ζωή προσανατολίζεται στο κοινό καλό, διαφορετικά επικρατεί το ατομικό συμφέρον.

Οι φύλακες και οι άρχοντες βασιλιάδες, που βγήκαν από το σκοτάδι και τις σκιές του σπηλαίου στο αληθινό φως και μπόρεσαν να δουν το αγαθό δε θέλουν να ξανακατέβουν στο σπήλαιο και να βοηθήσουν και τους άλλους δεσμώτες να ελευθερωθούν και να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Θέλουν να μείνουν για πάντα στον κόσμο του φωτός και να απολαμβάνουν την ευτυχία της θέασης του αγαθού. Η επιστροφή στο σπήλαιο, η κατάβαση σ’ αυτό είναι μια επώδυνη διαδικασία που συνδέεται με πόνους και θυσίες. Πρέπει να διαπραγματευθούν μια σειρά από πράγματα που στα μάτια όσων είχαν την εμπειρία θέασης του αγαθού φαντάζουν «μικρά», «δευτερεύοντα», «ήσσονος σημασίας». Επιπλέον, η επιστροφή στο σπήλαιο μπορεί να είναι και μια επικίνδυνη διαδικασία: οι φιλόσοφοι μπορεί να μην γίνουν κατανοητοί, να παρεξηγηθούν και να αντιμετωπίσουν ποικίλους κινδύνους (ακόμη και το θάνατο, όπως π.χ. ο Σωκράτης).

Αυτό είναι ένα σημαντικό πρόβλημα για τους ιδρυτές (=οικιστές) της Πολιτείας. Πρέπει να προβλέψουν εκείνους τους τρόπους που θα αναγκάσουν τους ανθρώπους τους πνεύματος να ασχοληθούν με την πολιτική και να αναλάβουν τη διακυβέρνηση της πολιτείας. Πρέπει να βρουν εκείνους τους τρόπους που θα εξαναγκάσουν τους φιλόσοφους, αφού «υψωθούν» προς το μέγιστο μάθημα, τη θέαση των Ιδεών και του Αγαθού, και απολαύσουν την ευδαιμονία της Ιδέας, να επιστρέψουν στους πρώην συνδεσμώτες τους, να κατέβουν στο σπήλαιο, να ασχοληθούν με πράγματα ήσσονος σημασίας γι’ αυτούς με στόχο να τους βοηθήσουν και να τους οδηγήσουν από το σκοτάδι στο φως.
 

από suumquique-suumquique