Από την Άλωση μέχρι σήμερα: Το Βυζάντιο στη ζωή μας

Τι σημαίνει για εμάς σήμερα το Βυζάντιο;

Ο μήνας Μάιος είναι γεμάτος από μνήμες Βυζαντίου και Κωνσταντινουπόλεως. Στις 11 του μηνός γιορτάζουμε την ίδρυση της Κωνσταντίνου Πόλεως το 330 από τον Μέγα Κωνσταντίνο. Στις 21 του ιδίου μηνός γιορτάζει ο ιδρυτής Άγιος και η μητέρα του, η Αγία Ελένη. Στις 29 τιμούμε τον Κωνσταντίνο Παλαιολόγο και τους πεσόντες κατά την Άλωση της Πόλης, της Βασιλεύουσας, το 1453.

Τι σημαίνει για εμάς σήμερα το Βυζάντιο; Μερικοί το θεωρούν σαν κάτι μακρινό, κι όμως είναι πολύ κοντά μας. Είναι μέσα στη ζωή μας, στον πολιτισμό μας, στην ταυτότητά μας, στις συνήθειές μας. Ας θυμηθούμε ορισμένες ενδιαφέρουσες πτυχές.

1. Η Ορθόδοξη Εκκλησία διατηρεί τη βυζαντινή παράδοση, η οποία «μένουσα εν εαυτή τα πάντα καινίζει». Η Θεία Λειτουργία, η υμνογραφία, η βυζαντινή μουσική, η βυζαντινή αγιογραφία, ο βυζαντινός ρυθμός των ναών, αυτά και πολλά άλλα καθιστούν το Βυζάντιο κομμάτι της ζωής μας.
   
2. Ολόκληρες πόλεις και μοναστικές κοινότητες αποτελούν σήμερα βυζαντινά μουσεία που θυμίζουν την τέχνη, την παράδοση, τις πεποιθήσεις και τον συνδυασμό Χριστιανικής πίστης και ελληνικού πολιτισμού που επέτυχε η 1100 ετών Αυτοκρατορία. Ο Άθως, το Σινά, η Θεσσαλονίκη, η Καστοριά, το Διδυμότειχο, η Άρτα αποδεικνύουν του λόγου το ασφαλές. Πηγαίνεις στο Άγιον Όρος και ακούς να μνημονεύονται καθημερινά ο Νικηφόρος Φωκάς, ο Αλέξιος Κομνηνός και άλλοι κτήτορες των μονών.
3. Η αυτοκρατορία της Νέας Ρώμης- Κωνσταντινουπόλεως είχε το κρατικό όνομα Ρωμανία. Ο όρος Βυζαντινή Αυτοκρατορία καθιερώθηκε τον 16ο αιώνα από τον Γερμανό ιστορικό Ιερώνυμο Βολφ. Εις ένδειξιν ευγνωμοσύνης οι Αυτοκράτορες έδιναν τίτλους και επαίνους «δια τους κόπους ους εμόχθησας υπέρ Ρωμανίας». Ρωμαίοι ήσαν οι υπήκοοι, αλλά δεν έπαυαν να έχουν και επί μέρους εθνικές ταυτότητες (Έλληνες, Αρμένιοι, Σέρβοι, κ.ά). Από τη Ρωμανία και τους Ρωμαίους υπηκόους της προέρχεται ο όρος Ρωμηός (ή Ρωμιός) που χαρακτηρίζει από το 1453 μέχρι και σήμερα τη σύνθεση Ορθοδοξίας και Ελληνισμού. Γι’αυτό και οι Ορθόδοξοι Χριστιανοί της Μέσης Ανατολής αποκαλούνται Ρουμ Ορτοντόξ και αναζητούν τις ρίζες τους στο Βυζάντιο.
4. Μέχρι το 1946 το βυζαντινό Δίκαιο ήταν αναπόσπαστο κομμάτι της ζωής των Ελλήνων. Οι Εθνικές Συνελεύσεις της Ελληνικής Επαναστάσεως αποφάσισαν να επαναφέρουν ως Αστικό Δίκαιο τους «Νόμους των Χριστιανών ημών Αυτοκρατόρων», δηλαδή των Βυζαντινών και συγκεκριμένα την κωδικοποίηση που έκανε τον 14ο αιώνα ο Θεσσαλονικεύς Κωνσταντίνος Αρμενόπουλος. Εφαρμόσθηκε στη νεώτερη Ελλάδα μέχρι το 1946, όταν εισήχθη ο Αστικός Κώδικας.
5. Στο βιβλίο της «Πόσο ελληνικό είναι το Βυζάντιο- Πόσο Βυζαντινοί είναι οι Νεοέλληνες» η Ελένη Γλύκατζη- Αρβελέρ αναφέρεται στην επίδραση του Βυζαντίου στη λογοτεχνία και την τέχνη των Νεοελλήνων. Ο στρατηγός Μακρυγιάννης ζητά από τον Π. Ζωγράφο να απεικονίσει, μαζί με τις μάχες του 1821, και την Άλωση της Κωνσταντινουπόλεως. Ο Σεφέρης, ο Καραγάτσης, ο Μαρκοράς, ο Ίων Δραγούμης, αλλά και ο Γάλλος διανοούμενος Αντρέ Μαλρώ αντλούν έμπνευση από τη βυζαντινή ιστορία. Προσθέτω και εγώ τον Δωδεκάλογο του Γύφτου και τη Φλογέρα του Βασιλιά, τα δύο επικά ποιήματα του Κωστή Παλαμά, καθώς και τα παιδικά βιβλία της Πηνελόπης Δέλτα για τον «Καιρό του Βουλγαροκτόνου». Επίσης το μεταφρασμένο στα ελληνικά μυθιστόρημα του Ουμπέρτο Έκο για τον Μπαουντολίνο, τον Ιταλό Σταυροφόρο του 1204, ο οποίος γοητεύθηκε από την κλασική ελληνική παιδεία του Βυζαντινού Νικήτα Χωνιάτη κ.ά.
6. Θρύλοι, παροιμίες και συνηθισμένες εκφράσεις έχουν ενταχθεί στη συλλογική μνήμη και στο λεξιλόγιό μας χωρίς ίσως να συνειδητοποιούμε τη βυζαντινή προέλευσή τους. Οι γιαγιάδες μιλούν στα εγγόνια για τον μαρμαρωμένο Βασιλιά, ο Έλληνας θεωρεί αποφράδα ημέρα την Τρίτη και αποφεύγει να ξεκινά εργασίες ή να υπογράφει συμβόλαια, διότι Τρίτη ήταν η ημέρα της Αλώσεως. Οι φράσεις «έφαγε τον περίδρομο»,«έμεινε στα κρύα του λουτρού» και πολλές άλλες έρχονται κατ’ ευθείαν από τους Βυζαντινούς προγόνους μας. Το φλουρί Κωνσταντινάτο, είτε το φοράμε στο λαιμό είτε το χρησιμοποιούμε ως έκφραση, αναφέρεται στο βυζαντινό νόμισμα με την παράσταση του Αγίου Κωνσταντίνου.
7. Ο αείμνηστος Βασίλειος Τατάκης παρατήρησε ότι το Βυζάντιο είναι επίκαιρο, διότι είναι το πρώτο πραγματικά ευρωπαϊκό κράτος. Με βάση τους ορισμούς του Πωλ Βαλερύ, του Τόμας Έλιοτ και πολλών άλλων, τα τρία θεμέλια του ευρωπαϊκού πολιτισμού είναι: Η Αρχαία Ελληνική Γραμματεία, το Ρωμαϊκό (ή βυζαντινορωμαϊκό) Δίκαιο και η Χριστιανική Διδασκαλία. Για πρώτη φορά τα τρία αυτά στοιχεία μαζί απαντώνται στο Βυζάντιο/ Ρωμανία, όπου το θεμέλιο της παιδείας ήσαν τα Ομηρικά έπη και όπου το Ρωμαϊκό Δίκαιο εκχριστιανίσθηκε και κωδικοποιήθηκε.
8. Η κληρονομιά των Θεσσαλονικέων Αγίων Κυρίλλου και Μεθοδίου, Φωτιστών τω Σλάβων, είναι εμφανής στο αλφάβητο εκατοντάδων εκατομμυρίων Ρώσων, Ουκρανών, Σέρβων, Βουλγάρων και άλλων. Ο Κωνσταντίνος- Κύριλλος, φιλόσοφος και ιεραπόστολος του 9ου αιώνος μ.Χ., έδωσε το όνομά του στο βυζαντινό αλφάβητο που χρησιμοποιούν σήμερα - με κάποιες τροποποιήσεις και προσθήκες - οι λαοί της Ανατολικής Ευρώπης.
9. Ο δικέφαλος αετός ήταν το έμβλημα των βυζαντινών αυτοκρατόρων μετά την ανάκτηση της Βασιλεύουσας το 1261 και τη νίκη των Ελλήνων της Νίκαιας επί των Σταυροφόρων. Σήμερα τον βλέπουμε στο Οικουμενικό Πατριαρχείο, αλλά και στους Ορθοδόξους Ναούς της Ελλάδος και της Κύπρου, είτε ως σημαία είτε ως διακοσμητικό σύμβολο. Τον βρίσκουμε επίσης στις σημαίες και στα εθνικά σύμβολα των Σέρβων, των Μαυροβουνίων, των Αλβανών και άλλων λαών που επηρεάσθηκαν από τον βυζαντινό πολιτισμό. Πρόκειται για τον αετό, ο οποίος κοιτά και προς την Ανατολή και προς τη Δύση.
10. Τώρα που ετοιμαζόμαστε να εορτάσουμε τα 200 έτη από την Ελληνική Επανάσταση του 1821, είναι χρήσιμο να θυμόμαστε ότι οι αγωνιστές είχαν την Κωνσταντινούπολη και τη βυζαντινή ιδέα στην καρδιά τους. Η Μεγάλη Ιδέα, δηλαδή η ελπίδα για απελευθέρωση της Πόλης, κράτησε όρθιο το Γένος επί 400 χρόνια. Ο Θ. Κολοκοτρώνης μιλώντας στον Άγγλο Ναύαρχο Χάμιλτον δηλώνει ότι συνεχίζει τους αγώνες του Αυτοκράτορα που δεν συνθηκολόγησε (δηλαδή του Κωνσταντίνου Παλαιολόγου). Και οι Επτανήσιοι όταν συντάσσουν το Σύνταγμα της Πολιτείας των Ιονίων Νήσων, το ονομάζουν «Βυζαντινόν».

Ας μην περιφρονούμε το Βυζάντιο. Ας ξαναμελετήσουμε τον «ένδοξο βυζαντινισμό μας», όπως θα έλεγε και ο Καβάφης.

Κωνσταντίνος Χολέβας Πολιτικός Επιστήμων - Αρθρογράφος

huffingtonpost.gr