Michel Sérres (1930-2019): Ο λόγος και ο Λόγος

Σ’ έναν τόπο πολύ μικρό ανάμεσα στις ακτές της Ασίας και κάποια μεσογειακά νησιά μια ανακάλυψη έπεσε σαν κεραυνός πριν από δυο χιλιετίες. Αυτή η ανακάλυψη συνδέεται με μια μοναδική λέξη. 

Όταν μιλάμε σήμερα για επιστήμη λέμε πχ. Βιολογία, η επιστήμη της ζωής, Κοσμολογία, η επιστήμη του κόσμου, λέμε Τυπολογία, η επιστήμη των τύπων. Σε κάθε περίπτωση όμως λέμε «λογία» που σημαίνει την σαφή ομιλία, που οι Έλληνες την έλεγαν «λόγο».

Προσθέτουμε το «-λογία» για να υποδηλώσουμε μια επιστήμη. 

«Λόγος» σε απλά ελληνικά θα πει λεκτική έκφραση ή ομιλία, μα στη γλώσσα της επιστήμης σημαίνει τη σχέση του α προς το β. Ή ακόμα καλύτερα τη διπλή σχέση α/β=γ/δ. Αυτό το ονόμαζαν αναλογία. Και ο λόγος, αυτή η σχέση, επινοήθηκε σ’ αυτόν ακριβώς τον τόπο, και ιδού πώς...

Ας πάμε στη νήσο Σάμο κοντά στα σημερινά τουρκικά παράλια. Στη Σάμο γεννήθηκε ο Πυθαγόρας που επινοεί την Αριθμητική και στα πλαίσιά της επινοεί τη σχέση 2/4=α/β. Επινοεί ακριβώς τη σχέση 2/4=8/16. Επινοεί τη σχέση ανάμεσα σε ακέραιους αριθμούς και αριθμούς που κάποτε θα ονομαστούν κλάσματα ή λόγοι... και όλη η θεωρία των αριθμών θα εκπορευθεί απ’ αυτό.

Στην απέναντι ελληνική πλευρά που σήμερα κατέχει η Τουρκία, θα γεννηθεί ένας άλλος άντρας. Ο Θαλής, γεννημένος στη Μίλητο, επινοεί το περίφημο θεώρημα του Θαλή, περί ομοίων τριγώνων. Και πάλι ο «λόγος» γιατί αυτή προς εκείνη την πλευρά ισούται με αυτήν προς εκείνη, οπότε έχουμε τον ίδιο «λόγο».

Κοντά στη Μίλητο βρίσκεται μια άλλη μεγάλη ελληνική πόλη, η Έφεσος. Εκεί γεννιέται ο Ηράκλειτος.

Ο Ηράκλειτος είναι φυσικός. Ο πρώτος πολύ σπουδαίος φυσικός στην Ιστορία. Περιγράφει τα φυσικά φαινόμενα, την εξέλιξη των πραγμάτων, το πέρασμα του χρόνου, ό,τι είναι ορατό. Και πίσω από κάθε φαινόμενο αναζητά την αιτία. Αυτή την αιτία την ονομάζει «λόγο».

Αριθμητικό λόγο, γεωμετρικό λόγο, φυσικό λόγο.

Αν κατεβούμε κι άλλο στα παράλια φτάνουμε σ’ ένα κατεστραμμένο σήμερα λιμάνι, την Κνίδο, όπου ο Εύδοξος ο Κνίδιος επινοεί ξάνα τον λόγο, και αυτός ο κάπως πιο περίπλοκος λόγος θα γεννήσει τη σύγχρονη Αλγεβρική θεωρία και είναι ο Αλγεβρικός λόγος. 

Ας ανεβούμε τώρα την ακτή κι ας γυρίσουμε στα νησιά. Δίπλα στη Σάμο, βρίσκεται ένα νησί που λέγεται Πάτμος, όπου πολλά χρόνια μετά την εποχή των Ελλήνων, ο ευαγγελιστής Ιωάννης γράφει στην αρχή του βιβλίου του και πάλι: «εν αρχή ην ο «Λόγος». Και ο Λόγος γι’ αυτόν είναι πάλι μια σχέση, η ίδια σχέση που είχαν βρει οι Έλληνες, αφού λέει «Ο Θεός είναι με τον Υιό Του και ο Υιός για τον άνθρωπο».

Αναφέρει, λοιπόν, πάλι τη σχέση και την ισότητα δύο σχέσεων. Κι έτσι, σ’ έναν τόπο τόσο δα σαν το μαντίλι της τσέπης που με βαρκούλα με πανί τον γυρίζεις σε δυο μέρες ανάμεσα στις ακτές της σημερινής Τουρκίας και κάποια ελληνικά νησιά διάσπαρτα κατά μήκος αυτών των ακτών βρίσκεται εκεί όπου πριν δυο χιλιετίες αυτό που όξυνε το πνεύμα μας, δηλαδή ο «λόγος», η σχέση στην ελληνική γλώσσα.